Mastitis, yani meme yangısı bakterilerin meme kanalından içeri girmesi ile oluşur.

Ancak; keçilerdeki mastitis vakalarında memedeki yangı ile başka belirtilerin birlikte olup olmadığına bakmak şarttır. Ben kişisel olarak keçilerdeki mastitisleri iki bölüm altında görüyorum. Birincisi sadece memede görülen Mastitis, ikincisi başka belirtilerle birlikte görülen Mastitis. Başka hastalıkların belirtileri arasında görülen mastitis, birincisi gibi bakterilerin meme kanalından içeri girmesi ile oluşan mastitislere göre; çok daha farklı sebeplere dayanıyor.

Örneğin; Pasteurella Mastitislerinde oğlakların öksürüp öksürmediği mutlaka kontrol edilmelidir. Pasteurellalar meme başından içeri girerek keçilerde Mastitis oluştururlar. Ama; etken öksüren oğlakların annelerini emmesi esnasında bulaşır.

Mikoplazma ile ilgili mastitislerde Poliartrit (eklem yangıları) Pneumoni (zatürre), Encephalitis (beyin yangısı), Septisemi ve bazen Abortus (yavru atma) birlikte olabilir.

CAE (Caprine arthritis, encephalitis) adı verilen viral enfeksiyonda meme yangısı memenin sertleşmesi (Indurative Mastitis, Hard Udder) şeklinde karşımıza çıkar.

Kazeöz Lenfadenitiste memelerdeki lenf bezlerinde apse oluşabilir. Ektima olaylarında ise oğlakların ağızlarında yara olup, keçilerin memelerine bulaştığı vakaları görebiliriz.

Bunlar dışında keçilerin mastitisleri Klinik (görünen) Mastitis, Subklinik (gizli) Mastitis, Akut (şiddetli, ateşli ve öldürücü) Mastitis olarak ele alabiliriz. Gangrenli Mastitis ise keçiler için başlı başına ele alınacak bir konudur.

Keçilerde mastitise neden olabilecek mikroorganizmaları sayarsak; Stafilokoklar, Streptokoklar, Pseudomonas, E. coli, Serratia türleri, Nokardia, Klostridyum perfringens olarak listeleyebiliriz. Stafilokoklar ise Koagülaz negatif ve Koagülaz pozitifler olarak mastitis olgularında karşımıza çıkabilir.

Streptokokları, S. agalactiae, dysgalactiae, uberis olarak görebiliriz.

Bazen aşırı antibiyotik kullanılan durumlarda, maya ve mantarlar da işe karışır.

Memedeki apseli yumrular aklımıza Trueperella mikroorganizmasını getirir. 

Subklinik mastitislerin başlıca etkeni Staph. aureus’tur. Ayrıca Staph. aureus’u Gangrenli Mastitis etkenleri arasında da sayabiliriz.

Keçilerin meme yangılarında tedavi girişimlerinden önce Mastitisin başka hastalıkların belirtisi tarzında mı, yoksa memeye mikroorganizmaların meme başından girmesi ile oluşan Mastitis mi olduğunu anlamamız gerekir. Bunun içinde diğer belirtilere dikkat edilmelidir.

Bakterilerin meme başından girmemesi için en önem verilecek konu, tabii ki koruyucu hekimliktir. Buna rağmen bazı Mastitis olgularında tedaviye ihtiyaç duyulabilir. Laboratuvar teşhisi, kültür, antibiyotik duyarlılık testleri tedavi için en büyük yardımcımızdır.

Antibiyotiklerin bakterilere karşı etkilerinin giderek azalması, bakterilerin direnç kazanması gibi sorunlarla baş etmek üzere bilim insanlarının yapmış oldukları çalışmalar sonucu bioterapi uygulamaları ortaya çıkmıştır. Yaşayan organizmalarla tedavi anlamına gelen Bioterapi uygulamalarında Bacteriosinler keçi mastitislerinin tedavisinde denenmekte olup bilim insanları tarafından umutlu olarak nitelendirilmektedir. Bakteriler tarafından üretilen ve diğer bakterileri öldüren veya çoğalmalarını önleyen protein yapısındaki toksinler olarak açıklayabileceğimiz Bakteriosinler ileride tedavide kullanılabilecektir.

Koruyucu Hekimlik;

Aşısı olan kombine hastalıklar için aşılamalar ihmal edilmeden yapılmalıdır. Örneğin; Agalaksi aşısı, Pasteurella aşısı, Kazeöz Lenfadenitis aşısı gibi.

Sürüde CMT (Kaliforniya Mastitis Testi) testi sık sık kullanılmalı, sütün yoğunlaşması, kalınlaşması ile ilgili olarak durum gözlenmelidir. Somatik hücre sayımından yararlanmak yerinde olur. Fakat somatik hücre sayılarında inekler için olan rakamların keçilerde farklı olacağı bilinmelidir.

Keçi sütünde somatik hücre sayılarının artışına sebep olan daha çok epitel hücre ve sitoplazmik partikül söz konusudur. O yüzden somatik hücre sayımında 500 binin altındaki rakamlar sağlıklı, 500 bin ve 1 milyon arasındaki rakamlar sorunlu, 1 milyon üzerindeki rakamlar ise gerçekten hasta anlamına gelir.

Legal Limit (Yasal Sınır) ülkelerarası değişkenlik gösterir. CMT testi daha pratik olarak kullanılabilir.

Koruyucu önlemlerin başında kuru ve temiz barınaklar gelmektedir. Kalabalık ağıllar sorunu arttırır.

Sağım hijyeni, gençlerin önce sağılması, kuru dönem tedavisi, sürekli sorun çıkaran keçilerin sürüden ayrılması, meme ve meme başı yaralanmalarının derhal tedaviye alınması, daldırma solüsyonlarının kullanılması akla gelen diğer önlemlerdir. Islak zeminlerin kesinlikle mastitise yol açtığı bilinmeli, özellikle su yalaklarının çevresinde oluşabilecek ıslaklıklara dikkat edilmelidir.

Mastitisin doğumu takip eden günlerde yüksek oranda olmasını, bilim insanları Ketotik strese bağlamaktadır. Yapılan araştırmalar doğumdan sonra kan glikoz seviyelerinin düşük olması ile mastitis sayısı arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir.

Besleme düzeyinin doğru olmasına özen gösterilmelidir.

Koyunlar, keçiler, kuzular ve oğlaklar bazı durumlarda sinirsel belirtiler gösterirler. Bu belirtiler iştahsızlık, durgunluk gibi birçok hastalıkta görülebilecek olan genel belirtiler ile birlikte karşımıza çıkar.

Önce sinirsel belirtileri gözden geçirelim.

Sersem yürüyüş, nöbetler, saldırganlık gibi davranış bozuklukları, körlük, koma, dönme, ayakta duramama, aşırı salya akıntısı, başı bir yere örneğin, duvara veya yemliğe dayama, kasılmalar, başın arkaya veya yana doğru eğik tutulması, şaşılık, titreme, kas seğirmeleri, yatar pozisyon.

Bu belirtilerin biri veya birkaçı ile karşımıza çıkabilecek olan hastalıkları hatırlarsak; ilk akla gelen kuduz olabilir. Ama birbirine benzeyen sinirsel bozuklukları birçok hastalıkta görebiliriz. O yüzden teşhis koyarken bazen klinik belirtilerle yetinemeyiz. Laboratuvar tahlillerine ihtiyaç duyarız.

Yukarıdaki belirtilerin akla getirebileceği hastalıkları listeleyelim.

Bakır noksanlığı = enzootik ataksi, Hepatik Ensefalopati, beyin ödemi, beyin ve omurilik apsesi, Sepsis = mikroorganizmaların kana karışması, Menenjit = beyin zarı yangısı, Scrapie = süngerimsi beyin hastalığı, Hidrosefali = beynin su toplaması, Sarcosporidiosis, Listeriosis, gebelik toksemisi = gebelik zehirlenmesi, zehirlenmeler, Ensefalitis = beyin yangısı, Enterotoksemi, PEM = Poliensefalomalasi = Serebrokortikal nekroz = B1 vitamini noksanlığı, Delibaş hastalığı = Coenurus Cerebralis’ten kaynaklanan Coenurosis, burun kurdu = Oestrus ovis, 40°C’nin üzerinde sıcak ve nemli ortam, Tetanoz, Şarbon.

Bu uzun listeyi hızlıca kısaltarak, diğer belirtileri, hayvanın bulunduğu durumu değerlendirerek ayırıcı teşhise gidilebilir. Bazı hallerde laboratuvara başvurulabilir.

Bazı hastalıklar hakkında özet bilgi verelim.

Hepatik Ensefalopati, karaciğer sorunlarından kaynaklanan amonyak birikiminin kana karışması, aşırı amonyağın beyinde hasara sebep olmasıdır. Bakır noksanlığı, gıdalarla veya katkılarla bakırın yeterince alınamadığı durumlarda ortaya çıkan doğmasal veya doğumdan 2 hafta sonra ortaya çıkan belin çukurlaşması, topal yürüyüş ve tüy bozuklukları gibi sorunları içeren bir hastalıktır.

Gebelik döneminde şeker pancarı posası ile beslenen, ama bakır takviyesi yapılmayan koyunların kuzularında görülme ihtimali fazladır.

Sarcosporidiosis kaslarda Protozoan kistlerinin yaptığı bir hastalıktır. Bazen bu kistler beyine de yerleşebilir.

PEM = Poliensefalomalasi B1 noksanlığı olup, B1 vitamini sentezini önleyen sorunlardan kaynaklanır. Beyin ve omurilikteki apseler Corynebacterium pseudotuberculosis, Actinomyces, Streptococ, Trueperella gibi mikroorganizmalar sebebiyle oluşur.

Koyunlarda Menengitis, (Menenjit) çoğunlukla göbek enfeksiyonlarından kaynaklanır.

Enterotoksemi (Çelerme), Şarbon, Sepsis gibi hastalıklar ani ölümlerle sonuçlansa ve hayvanlar çoğunlukla ölü bulunsa da, ölmeden önce fark edilirse, sinirsel belirtiler gösterirler.

Koruyucu hekimlik;

Hastalıkların oluş sebeplerine göre önlemler alınmalıdır. Mineral vitamin ve enerji takviyeleri, aşısı olan hastalıklar için aşı yapılması, parazit mücadelelerinin sistemli bir şekilde sürdürülmesi, yeni doğanların göbek kordonunun iyotlu bir antiseptikle mutlaka temizlenmesi, silaj kullananlar için bozuk silajdan uzak durulması, çevredeki köpeklerin parazit yönünden ilaçlanması, aşırı nemli ve sıcak ortamlardan hayvanların korunması, küflü yemlerden ve zehirli otlardan küçükbaşların uzak tutulmaları şarttır.

 İyi gözlem, biyogüvenlik ve koruyucu hekimlik ilkelerine eksiksiz uymak birçok hastalığın önlemidir.

Her işin kuralları vardır.

Örneğin; araç kullanırken kurallara uymamız gerekiyor. Öncelikle ehliyet gerekiyor. Trafik işaretlerine uymak gerekiyor. Kırmızı ışıkta durmak, yola ters yönden girmemek gerekiyor. Daha birçok örnek verebiliriz. İşi kuralına göre yapmadığımızda kazalarla karşılaşıyoruz. Mal ve can kaybı oluyor.

Hayvancılığın da kuralları var. Kurallara uygun hayvancılık yapmadığımızda ‘’kaza’ ’ya uğruyoruz. Ya hayvanı kaybediyoruz ya da para kaybediyoruz. Süt kaybediyoruz, buzağı veya döl kaybediyoruz. Bu kayıplar ile başa çıkamadığımızda ise bazen işletmemizi kaybediyoruz.

Kurallara uymadan hayvancılık yapan işletmelerin en önemli göstergesi antibiyotik kullanımıdır. Antibiyotik masrafı yüksek olan işletmeler çok ‘’kaza’’ yapıyor demektir. Kazalar masraftır, kayıptır.

Madem ki hayvancılığın kuralları var, bu kurallar nelerdir?

Temel kural; ineğe ‘’inek gibi’’ muamele etmeliyiz. Biz ineklere kendi bildiğimiz şekilde, kendi aklımıza göre muamele ediyoruz. İneklerin strese girebileceğini, onların da böbrek üstü bezinden stres hormonu salgılayacağını, temiz ve kuru bir yer isteyeceklerini, temiz havaya ihtiyaç duyacaklarını, onların da kendilerine göre bir ‘’konfor’ ’ları olduğunu düşünmüyoruz. İneğe ‘’inek gibi’’ muamele etmek için ineği tanımak gerekir. İneği tanımak bizim ehliyetli olarak bu işi yapmamızı sağlar. Ama; izlediğim kadarıyla ineği tanımak için çaba sarf etmiyoruz, yani ehliyetsiz araç kullanıyoruz. Bu yazıyı okuyan herkes sonra dönüp antibiyotik kullandığı vakaları gözden geçirsin.

 Bu vakaların tümü ‘’önlenebilir’’ sorunlardır. Ardında mutlaka ihmal ve bilgisizlik vardır. Bilgisizliğin altında ise ineği tanımadan, kurallara uymadan kullanma çabası yatmaktadır. İşletmenin devam edebilmesi ve kârlılık için ineğin istekleri bilinmeli, mutlaka yerine getirilmelidir.

Koyunlarda topallığa sebep olan hastalıkları önce sıralayalım, sonra da tek tek ele alalım.
Tüylüce, Tırnaklar arasında doku oluşumu (Çilek hastalığı), Eklem yangıları, Beyaz Çizgi apsesi,
Tırnak Çürüğü (Piyeten = Interdigital Dermatitis), Tırnakta çamur birikmesi, Şap hastalığı,
Taban ayrılması (tırnak ayrılması), Doğmasal anomaliler, Mastitis, Laminitis, Mavi Dil
hastalığı, Agalaksi.
Topallayan, sürüden ayrı kalan, sürünün arkasında kalan koyunlar olduğunda akla yukarıdaki
hastalıklar gelmeli, oradan yola çıkarak asıl hastalık bulunmalıdır.
Bunun için öncelikle iyi bir gözlem gerekir. Sonraki safhada ise doğru teşhis konularak uygun
tedavi girişimleri yapılır. Erken teşhis her zaman başarıyı getirir.
Tüylüce iki tırnak arasındaki anatomik boşluğun yangılanmasıdır. Çok ağrılı bir durum ortaya
çıkar. Anızda yayılma, dikenli, taşlık araziler hazırlayıcı sebep olabilir. Adı geçen bölgede
yapılacak cerrahi müdahale ve antibiyotiklerle tedavi edilir.
Tırnaklar arasında, çoğunlukla çilek benzeri doku oluşumu topallığa neden olur. Çok ağrılı,
kanamalı bir sorun olup, yangı gidericiler ile tedavi edilmeye çalışılır.
Eklem yangıları koyunlarda başlıca topallık sebebidir. Lokal tedaviye ek olarak genel
antibiyotik ve yangı gidericilerin verilmesi ile tedavi edilebilir. Meme yangısı, eklem yangısı ve
göz yangısı ile kombine Agalaksi hastalığını da göz ardı etmemek gerekir. Agalakside eklem
yangısının yalnız olmadığını bilerek, ayırıcı tanıya gitmek yerinde olur. Agalaksi koruyucu aşısı
olan bir hastalık olup, antibiyotikler ile de tedavi şansı vardır.

Beyaz çizgi apsesi aniden ortaya çıkan, şiddetli topallığa sebep olan bir durumdur. Koyunların
yayıldığı bölgedeki dikenler, kesici delici objeler bu hastalığın ortaya çıkmasında hazırlayıcı rol
oynarlar. Kötü kokulu yangılı bir hal alan tırnak bölgesel ve genel olarak antibiyotiklerle
tedavi edilir.
Koyunların en büyük topallık sorunu Piyeten, ayak çürüğü veya tırnak arası derideki yangı
(İnterdigital Dermatitis) denilen hastalıktır. Etkeni Dichelobacter nodosus adı verilen bir
mikroorganizmadır. Çok bulaşıcıdır. Nemli yerlerde hızla yayılır. Sürülerde çok uğraştırıcı,
yıldırıcı bir hastalık olup, yurtdışında aşısı mevcuttur. Başlıca koruyucu hekimlik kuru ve temiz
barınaklardır. Aşırı kalabalık, ıslak zeminli ağıllarda tırnak çürüğü sürüde sürekli bir yıkıma
sebep olur. Antibiyotiklerle tedavi denenebilir. Fakat çoğunlukla başarılı olmaz. Koşulları
düzeltmek şarttır. Hayvanlar sağlıklıyken tırnak düzeltme yapılması, fakat hastalık sürerken
tırnak kesimi yapılmaması önerilir. Ayak banyolarından yarar umulur.
Uygun dozda, kuru havada, formalin, çinko sülfat, bakır sülfat gibi ilaçların uygun oranda
kullanımıyla yapılan ayak banyoları yararlı olur. Banyodan çıkan koyunlar kuru bir yerde
bekletilmelidir. Hastalıkla mücadelelerin genel şeması şöyle özetlenebilir; mümkünse
aşılama, karantina, sürüden çıkarma, barınak hijyeni ve tedavi.
Tırnakta toprak, dışkı ve çamurun birikerek topak halini alması da topallığa sebep olur. İyi bir
gözlem ile fark edildiğinde derhal temizlenmelidir. Fark edilip topaklar uzaklaştırılmadığında
sorun büyür. Yukarıda sözü edilen tırnak çürüğüne kadar ilerleyebilir. Yağışlı havalar
hazırlayıcı faktör olup, önlemi kuru ve temiz zeminlerdir.
Taban ayrılması tırnak tabanında aniden oluşan bir problemdir. Şiddetli topallığa yol açar.
Erken fark edilirse uygun çözüm bulunur.
Laminitis tırnağın içindeki canlı dokunun yangısıdır. Çoğunlukla yemleme hatalarına bağlı
olarak ortaya çıkar. Arpalama adıyla özetlenebilir. Aşırı, yüksek miktarda taneli yemlerin
aniden alınması sonucu ayaklarda oluşan yangı topallığa sebep olur. Ani yem değişiklikleri ya
da vücudun başka yerlerinde oluşan Mastitis, Pneumoni (zatürre) gibi hastalıklarda oluşan
toksinlerin tırnak dokusuna taşınmasıyla aynı sorun ortaya çıkabilir.
Koyunlarda Laminitis topallıklarında diş gıcırdatma belirgin haldedir. İlk önce mikrobik
olmayan sorun, daha sonraki safhalarda mikroorganizmaların da işe karışmasıyla daha kötü
bir hal alabilir.

Şap hastalığı, Mastitis ve Mavi Dil hastalığı da topallık sebepleri arasında sayılır. Fakat bu
hastalıklarda diğer belirtiler de söz konusudur. Tetanoz hastalığını da akılda tutmak gerekir.
Diğer tipik tetanoz belirtileriyle birlikte topallık gözlenebilir. O yüzden topallık diğer
belirtilerle birlikte değerlendirilerek hastalığın tümü yönünden ele alınır.
Bilim insanları tırnak hastalıklarında genetik yatkınlığı konusunu da incelemişlerdir. Örneğin;
taban ayrılması, beyaz çizgi apsesi gibi sorunlarda genetik yatkınlık olduğunu, özellikle
Merinos ırkı koyunlarda bu sorunların daha çok görüldüğünü bildiren yazarlar vardır. Fakat
hastalık yapma yönünden çevre koşullarının etkisi hepsinin üzerindedir. Örneğin; genetik
yatkınlığın etkisi yüzde 10-20, çevrenin etkisi ise yüzde 80-90 oranındadır.
Topallıklarda aşısı olan hastalıklara karşı aşı ile önlem alınır. Genel olarak erken teşhis, erken
müdahale, kuru ve temiz ortamlar, kalabalık olmayan ağıllar, hazırlayıcı sebeplerin olmadığı
otlama alanları başlıca önlemlerdir. Ek olarak tırnağı dayanıklı kılacak katkıların yemlere
katılması, bunların içinde Çinko bulundurulması, yemleme hatalarının önlenmesi yapılması
gerekenler arasında sayılabilir.
Tedavide başta antibiyotikler olmak üzere birçok ilaç kullanılsa ve yarar görülse bile, ilk
yapılması gereken koşulların düzeltilmesidir.

Kullanma melezlemesi etçi ırkları birbiriyle melezleyerek besiye ve kasaba uygun dana elde etmeye yarayan bir yöntemdir.  Damızlık elde etmek için yapılan çalışmaların tam tersidir.

Sırrı; etçi ırkların iyi özelliklerini bir araya getirmekte gizlidir.  Buna compatibility = tamamlayıcılık adı veriliyor.  Irkların iyi özellikleri birbirini tamamlıyor.  Erkek melezler besilik olarak yetiştiriliyor.  Dişiler ise anne ve baba ırkından olmayan başka ırklarla tekrar melezleniyor.  Ortaya çıkan melezler (F1) hibrid vigor, heterozigot melez veya kullanma melezi olarak adlandırılıyor.  Böylece daha hızlı canlı ağırlık artışı sağlayan, daha dayanıklı, yemi ete çevirme gücü yüksek danalar elde ediliyor.

Diğer önemli bir yarar ise kemik oranının düşük olması.  Simmental, Holstein ırkının erkekler beslendiğinde %20 civarında kemik ortaya çıkarken, bunlarda kemik oranı % 9-13 arasında oluyor.  Başka bir deyişle; %7-11 oranında daha çok et elde ediliyor.

Bu sistem ile daha az yemle daha çok et elde edilebildiği gibi, değerli et oranlarının yüksek olması sebebiyle kıymanın ucuz olması sağlanıyor.  Çünkü daha büyük değerli etler iyi fiyata satıldığından kıymalık kısımlar ucuza mal oluyor.

Bu melezleme sürekli F1 melezi elde etmeye yönelik bir yöntem.  Dolayısıyla bir ırkı başka bir ırka çevirmiyoruz.  Çevirme melezlemesi ile ilgisi yok.  Daima F1 elde ediliyor.  Adı da “Kullanma melezlemesi” yöntemi.  Bir sefere mahsus elde edilen F1’ler kasaplık olarak büyütülüp, son besiye alınıyorlar.