GİRİŞ
Suni tohumlama (S.T.), spermanın bir tekeden alınarak, dişi keçinin döl yatağına konulma aşamalarını kapsar. Dişi keçiler, taze sperma veya ticari olarak mevcut olan dondurulmuş sperma ile tohumlanabilir. Bu yazıda, dişi keçilerin suni olarak tohumlanmasında donmuş sperma kullanılmasından söz edilmektedir. Sütçü keçi üreticilerinin (çiftçiler), suni tohumlama uygulamalarını tercih etmelerinin nedeni şu özellikler olabilir:
1.Tekelerin bakım maliyetini ortadan kaldırmak veya azaltmak
2.Genetik gelişim oranını arttırmak
3.Bir tekenin tohumlayabileceği dişi keçi sayısını arttırmak
4.Östrus Senkronizasyonunun kullanılması ile aynı günde pek çok dişiye suni tohumlama ile eşleştirme imkanı sağlamak.
Suni Tohumlamanın kullanılma nedeni ne olursa olsun, çiftçilerin, keçinin döl verim (reprodüktif) siklusunu, spermanın doğru şekilde kullanılmasını ve suni tohumlama işlemlerini, tam anlamıyla anlaması önemlidir.
KEÇİNİN DÖL VERİM (REPRODÜKTİF) SİKLUSU
Genellikle, sütçü keçileri mevsimsel olarak eşleşirler. Aşım mevsimi, ABD ve Avrupa’da gün ışığının azalması ile başlar ve Ağustos sonundan Ocak ayına kadar devam eder.
Bu mevsim dışında, gün ışığının azalmasını stimule etmek için yapay ışıklar kullanılarak da östrus siklusu başlatılabilir. Keçilerin östrus siklusu, ortalama olarak 21 gündür. Buna rağmen, bazı keçilerin, kızgınlık periyotları arasında daha uzun ya da daha kısa süre farkı olabilir. Bu sebepten, her bir keçiye özel, bireysel döl verimi kayıtlarını tutmak önemlidir. Kızgınlık ya da östrus süresi, östrusun sonlarına yakın meydana gelen ovulasyon ile birlikte, tipik olarak 24 ila 36 saattir.
KIZGINLIK TESPİTİ
Bir çiftçinin kızgınlık tespit programı, bir suni tohumlama programının başarılı olmasında önemli bir faktördür. Dişi keçinin kızgınlığa geldiği zamanının bilinmesi, teknisyenin ovülasyona daha yakın bir zamanda suni tohumlama yapmasını sağlar.
Kızgınlıktaki dişi keçilerin belirtileri:
1.Keçiler genellikle agresif, gürültücü veya aktif olarak görülebilir.
2.Dişi keçiler, sürüdeki diğer hayvanların üzerlerine atlamasına izin verirler.
3.Keçinin iştahı azalır ve süt verimi düşer.
4.Vulvadan berrak mukoz bir akıntı gelir.
Aşım mevsimi süresince, bir kızgınlık tespit programının belirlenmesi önemlidir. Suni tohumlama yapılacak olan dişiler, günde iki kez 15-20 dakika gözlemlenmelidir. Sabahın erken saatleri ve öğleden sonra akşama doğru olan saatler östrusun gözlemlenmesi için iyi zamanlardır.
Yemle ilgilenen dişi keçiler davranışlarını değiştirebilecekleri için sadece yemleme zamanı kızgınlık tespit gözlemleri yapmak yanıltıcı olabilir.
Kızgınlık zamanı, kızgınlık süresi ve kızgınlık periyotları arasındaki sürenin uzunluğunu kapsayan tam/doğru kayıtlar muhafaza edilmelidir. Bu kayıtlar, çiftçinin, kızgınlıktaki her bir keçinin ovulasyon ve suni tohumlama zamanlarını, doğru bir şekilde tahmin ve tespit etmesine yardımcı olurlar.
SUNİ TOHUMLAMA (S.T) ZAMANI
Daha önceden de belirtildiği gibi, keçiler mevsimsel olarak eşleşir ve ortalama her 21 günde bir kızgınlık gösterirler. Ortalama kızgınlık ya da östrus süresi, östrusun sonlarına yakın oluşan ovulasyon ile birlikte, tipik olarak 24 ila 36 saat devam etmektedir. Standart S.T. için 12 saat aralıklarla, iki (ya da üç) kez tohumlama yapılması önerilmektedir. Bu şekildeki suni tohumlama programı, sağlıklı bir spermin sağlıklı bir yumurta ile buluşması ihtimalini arttırır. Sperm hücrelerinin kapasitasyon olarak adlandırılan bir işleme uğraması için, dişilerin ovulasyondan önce tohumlanması şarttır. Eğer kayıtlar, söz konusu keçiye özgü ortalama kızgınlık periyodunun uzunluğunu belirlerse, Tablo 1’de gösterilen program kullanıldığında muhtemelen tatmin edici fertiliteye (döl verimine) ulaşılır:
Tablo 1. Tohumlama Zaman Kartı
| Eğer dişi keçinin normal kızgınlık süresi (saat) bu şekilde ise: |
İlk kızgınlık belirtisi gözlemlendikten sonra aşağıda belirtilen zamanlarda suni tohumlama yapılmalıdır |
| 24 36 48 72 |
Keçi kızgınlık gösterir göstermez; Kızgınlığın 12 saati içinde Kızgınlıktan 24 saat sonra Kızgınlıktan 48 saat sonra |
Eğer dişi keçi ilk suni tohumlamadan 24 saat sonra hala kızgınlıkta ise ona tekrar suni tohumlama yapılmalıdır.
DİŞİ KEÇİLERE DONDURULMUŞ SPERMA İLE SUNİ TOHUMLAMA YAPMAK İÇİN GEREKLİ OLAN EKİPMAN
1.Sıvı Azot tankı
2.Spekulum (1 yaşındaki dişiler için 25×175 mm veya ergin dişiler için 25×200 mm)
3.Suni Tohumlama Işığı
4.Payet tutma pensi
5.Steril kayganlaştırıcı (spermisit olmayan)
6.Suni Tohumlama Pistolesi (payetler için)
7.Suni Tohumlama sehpası veya keçiyi zaptetmek için kullanılan araçlar
8.Sperma çözdürme kabı
9.Kağıt havlu
10.Payet kesici
11.Termometre
SPERMA ÇÖZDÜRME VE SUNİ TOHUMLAMA PROSEDÜRLERİ
İlk adım, keçiyi suni tohumlama yapmak için zaptetmektir. Keçiyi zaptetme işlemi, bir suni tohumlama sehpası ya da diğer uygun araçlar kullanılarak yapılabilinir.
Keçi zaptedildikten sonra, sperma çözdürülür ve suni tohumlama pistolesi hazırlanır. Dondurulmuş sperma, üreticinin önerilerine uygun olarak çözdürülmelidir. Eğer bu öneriler mevcut değilse, dondurulmuş payeti, payet tutma pensi ile sıvı azot tankı içerisinden çıkarın ve ılık (30 ºC) su ile doldurulmuş olan çözdürme kabına koyarak 30 saniye bekleyin. Çözdürdükten sonra payeti kağıt havlu ile kurulayın. Sperma hücrelerinin zarar görmesini ya da ölmesini önlemek amacıyla, çözdürme ve suni tohumlama işlemi sırasında, spermanın ılık kalması sağlanmalı ve güneş ışığı veya suya maruz bırakılmamalıdır. Suni Tohumlama pistolesi üzerindeki pistonu 4 ila 6 inç (10 ila 15 cm) geri çekin ve payeti, piston içine doğru pamuk tıkaç pistona doğru gelecek şekilde iterek yerleştirin. Payet güvenli bir şekilde pistole içerisine yerleştirildikten sonra, payetin kapatılmış olan ucu, payet kesici ile kesilmelidir. Koruyucu kılıf tohumlama pistolesi üzerine şimdi yerleştirilmeli ve 0 halkası ile iyice kapatılmalıdır. Bir sonraki aşama asıl suni tohumlama işlemidir. Eğer keçi durmazsa arka ayaklarından kaldırmak gerekebilir. Eğer yalnız çalışıyorsanız, suni tohumlama pistolesini ağzınızda tutun veya uygun bir zamanda size pistoleyi verecek bir yardımcı bulun. Baş lambasını açın.
Spekuluma spermisit olmayan bir kayganlaştırıcı sürün. Keçinin vulvasını, kuru bir kağıt havluyla temizleyin ve kayganlaştırıcı spekulumu yavaşça vulva içine yerleştirin. Vajinal irritasyonu önlemek için spekulumu yukarı doğru bir açı ile yerleştirin.
Spekulum içeri yerleştirildikten sonra, serviksi görsel olarak lokalize edin. Eğer keçi kızgınlıkta ise serviks kırmızı-mor renkli olmalı ve beyaz mukoz bir akıntı bulunmalıdır. Spekulumu serviks girişinin ortasına yerleştirin.
Suni Tohumlama pistolesini spekulum içerisine sokun ve serviks girişine doğru ilerleyin. Suni Tohumlama pistolesini serviks halkalarından geçmek için yavaş dairesel bir hareketle ufak bir basınç uygulayın. Serviks içerisine 1,5 inç (3.81 cm)’ten fazla girmeyin. Suni Tohumlama pistolesinin koruyucu kılıfı üzerinde, ucundan 1,5 (3.81 cm) inç mesafeyi kırmızı bir halka ile işaretlemek iyi bir yöntemdir. Bu işaret size serviks içerisine ne kadar girdiğinizi gösterir.
Pistonu ileri iterek spermayı yavaşça bırakın. Suni Tohumlama pistolesini yavaşça geri çekin ve spekulumu çıkarın.
Bütün önemli bilgileri, bir tohumlama kayıt defterine kaydedin.
Suni tohumlama, sütçü keçi çiftçilerine, sürülerindeki genetik gelişim oranını arttırmaları için kolaylık sağlayan güçlü bir araçtır. Güçlü bir araç olmasına rağmen, yüksek seviyede başarıya ulaşmak için doğru teknik kullanılmasını ve detaylara dikkat edilmesini gerektirir. İyi bir kızgınlık tespiti, düzgün kayıtlar ve sperma kullanma teknikleri ile başarılı S.T. teknisyeni olmak mümkündür.
Daha İyi Sonuçlar Almak İçin Önemli Noktalar;
*Keçilerin gebelik durumlarını veya belirgin gebeliklerini kontrol edin
*Sadece sağlıklı keçilere sünger yerleştirin
*En az bir kez doğurmuş veya 5 yaşından yaşlı olmayan keçileri kullanın
*Keçiler, 170 günden fazla bir sürede laktasyonda olmalıdır
*Keçiler, o yıl senkronize edilmiş olmamalıdır
*Keçiler, geçen yıl içinde doğurmuş olmalıdır
Diğer Önemli Noktalar
*Sünger yerleştirmeden önce keçinin vulvasını temizleyin ve ekipmanı dezenfekte edin
*PMSG ve Prostaglandin F2 alfa karıştırılmamalıdır
*Sünger çıkarıldıktan 28-30 saat sonra keçilerin arasına arama tekesi koyun ve gözlemlemeye devam edin, bu zaman aralığında keçiler kızgınlıkta olmalıdır
*Enjeksiyon sayısını ve zamanını ayarlayın
*Süngerin çıkarılmasından 43 ±1 saat sonra S.T. yapılmalıdır
*Stresi engelleyin
*Suni tohumlama sırasında en az iki kişi gereklidir
Kaynak:
Dean Angell
Canadian Sheep Genetics Int. Inc.
Box 249, Minor
Alberta, Canada
E-mail: dangell@canadiansheepgenetics.com
Türkiye Bayisi:
Ege Vet Ltd. Şti.
6 Sok. No: 6 35040 Bornova/İzmir
Tel: 0232 877 21 61 Fax: 0232 877 20 43-54
E-mail: info@egevet.com.tr
