Pancar posası şeker pancarından şeker elde edilirken çıkan yan üründür.
Ülkemizde şekerin şeker pancarından elde edilmesi yöntemi seçilmiş ve ilk şeker fabrikası 17.12.1926 tarihinde Uşak’ta işletmeye açılmıştır. Daha sonra Alpullu, Eskişehir, Turhal ve Adapazarı şeker fabrikaları ile birlikte 27 yılda beş şeker fabrikası kurulmuş, sonraki yıllarda hızlanan şeker fabrikaları kurulması ile ilgili çalışmalar sayesinde 1956 yılında şeker fabrikalarının sayısı 15’e ulaşmıştır.
İlk şeker fabrikamızın kurulmasının üzerinden 75 yıl geçtiğinde, 2001 yılı itibariyle, toplam 32 şeker fabrikamız olmuştur.
Şeker fabrikalarının kurulmasına ilişkin kanunun 5 Nisan 1925 tarihinde kabul edilmesinin ardından geçen yıllar içerisinde zarar ettiği gerekçesiyle bazı şeker fabrikaları özelleştirilmiştir.
Şeker pancar posasının çiftlik hayvanlarında kullanılmasına böylece başlanmış, ilk olarak şeker fabrikalarına çevresinde besi amaçlı erkek danalara şeker pancarı verilmesi önerilmiştir.
Şeker pancarı (Beta vulgaris) Amaranthacea ailesinden bir yumru bitkidir. FAO verilerine göre 1 ton şeker pancarından 150 kg şeker elde edilir. Yan ürün olarak 500 kg yaş pancar posası çıkar.
Bu posa preslenirse 210 kg, kurutulursa 50 kg olarak çiftlik hayvanları ile uğraşanların kullanımına sunulur.
Pancar posasına birçok yerde “pancar küspesi” denilse de, yaş pancar posasının %12-15 civarında kuru madde içermesi sebebiyle “posa” denilmesi daha uygundur.
Pancar posası çiftliklerde yaş olarak kullanıldığı gibi, silaj olarak, vakumlu poşetlere konularak, preslenmiş veya kurutulmuş olarak ya da otlarla karıştırılmak suretiyle depolanabilir.
Şeker pancarı posası tek yönlü bir besin maddesi olup yüksek karbonhidrat içerir. Yemi lezzetlendiren bir etkisi vardır ve hayvanlar iştahla yerler. Süt sığırcılığında galactogogue (süt arttırıcı=galaktokok) etki gösterir.
En önemli içeriği betain (trimetilglisin=TMG=glisin betain)dir.
Şeker pancarı posasının tarladan çıkıp şeker fabrikalarında işlenmesine kadar geçen sürede pörsümemesi, bozulmaması, çürümemesi 19. yüzyılda bilim insanlarının dikkatini çekmiştir.
Araştırmalarını sürdüren bilim insanları bu özelliğin şeker pancarında bulunan betain’den kaynaklandığını keşfetmişlerdir. Betain’in osmoregülator (osmoz dengesini kuran ve koruyan) etkisi vardır. Ayrıca antioksidandır.
Stres önleyici ve en önemlisi de suyu hücre içinde tutma etkisi çok dikkat çekicidir.
Özellikle ishallerde dehidrasyona (su kaybına) engel olan etkisi büyük yarar sağlar. Doğumdan sonra bazen ineklerde ortaya çıkan yağlı karaciğer sorununda önleyici rol oynar.
Şeker pancarı posasının çiftlik hayvanlarında kullanımı dikkat gerektirir.
Hayvanlara verilirken, ilk kez veriliyorsa, yavaş yavaş, alıştırarak verilmesi önerilir.
Ayrıca; ineklerde sağım sonrası verilmesi önerilmektedir, çünkü süte koku geçebilir.
Şeker pancarı posası besisi yapılan koyun ve toklularda 2 kg, besi danalarında 10-20 kg arasında, süt ineklerinde 20-30 kg arasındaki miktarlarda verilebilir. Ancak; dengelemek koşuluyla.
Şeker pancarı posasında protein, A vitamini, fosfor ve kalsiyum çok azdır. Eğer desteklenmeden, dengelenmeden şeker pancarı posası verilirse, hayvanlarda dermansızlık, kemik ve eklem bozuklukları, et renginde bozulma (açık renk), ishal görülebilir. Doğuma yakın dönemde şeker pancarı verilen ineklerde abortus (yavru atma) görülme ihtimali yükselir.
Gebelik esnasında pancar posası verilen koyunların yavrularında enzootik ataksi görülme sıklığı yüksektir.
Belin çukurlaşması, topal yürüyüş, tüy bozuklukları ilk ortaya çıkan bakır eksikliği (enzootik ataksi) görülmemesi için gebeliğin özellikle son döneminde koyunlara şeker pancarı posası verilmemelidir.
Kuru dönemdeyken ineklere pancar posası verilmesi kanlı idrara (çay renginde idrar=puerperal hemoglobinüri=hipofosfatemi) yol açabilir. Fosfor noksanlığı ile ortaya çıkan bu bozukluk aynı zamanda anemi (kansızlık) ve halsizlik sebebidir.
Pancar posası ile besleme yapılıyorsa yem mutlaka kepek, pamuk tohumu küspesi veya keten tohumu küspesi ile dengelenmelidir.
Kas içi yapılan A, D, E vitaminleri enjeksiyonu tek başına yeterli değildir. Mineraller ve izminerallerin yemlere katılması şarttır.
Pancar posası kullanılması planlanırken fiyat konusunda kurumadde hesabıyla karşılaştırma yapmak gerekir.
Diğer önemli iki konu ise; nakliye ve depolamadır. Nakliye masrafları kesinlikle göz önünde tutulmalı, ayrıca depolama koşulları gözden geçirilmelidir.
Şeker pancarı posası küflenmeye ve kötü fermantasyona yatkın bir yem maddesidir. Uygun depolama şartları oluşturmadan şeker pancarı posası kullanımına karar vermek doğru olmaz.
Özet olarak; şeker pancarı posası kullanımına karar verirken, besin değeri bakımından dengelenmeli, kuru maddenin maliyeti, depolama ve nakliye giderleri doğru hesaplanmalıdır.
